Sepinien xa diamu te
Luk
?Visi iaxa tetis vanuvei ak?
Moletin xa tetis vanuvei ak, hisen Luk. Xi tenave moletin lu e le tei (12) na Iesu ti. Xi tehe timue tei na Pol xa lutepol vituei e rute xil holu. Kol 4:14; 2Tim 4:11; Plp 1:24 Luk tenave Siu ti, e tave ti neta xa tehe Sentael tei, teling neketen nan e Iesu Kristo. Luk tehe tokta tei Kol 4:14 e tesukul kuhi. Tekil kuh holesok xil vus xa testal e meulien na Iesu e tetisi teti e vanuvei xalu ak te ‘Luk’ xal ‘Polien na Eloheoh Xil.’
Luk tetis vanuvei ak sangas ni huram hanutap tol AD (huram 60 tetutou ni poten na Iesu). Xos Luk tete taon te hal Rom mu Sesaria melele xa tetis sepinien xil ak. E melele nen ak, tumulen holu usil Iesu di tekapis, e rute xil latehe reitin, e rute xil latehe luvosen tang. Tesak ni, Luk tehe telang ni moletin xil holu xa latehusil xat Iesu e melele xa teta tamu e ut etan e latepus polien nan texo metexil xati tengan xi mikila valong kuh tumulen nae xil. Di, xi tetis naha xa telong usili texo moletin xil ak. Luk ien tehei tengan vapisen ni xa Iesu tehe moletin tei xa meulien nan temal tevi e tesaen tovuol en. E ien tehei mun tengan vapisen ni xa Iesu tehe Hi reitin e rin xil vus xa di miteh meulien e moletin xil.
?Visi iaxa tevuli vanuvei ak tetiamu?
Luk tetis sepinien ak teha mi timue nan tei xa hisen Teopolis. Luk 1:1; Pol 1:1 Koute te hisen ak tehe ‘moletin xa eheien nan de Hi.’ Reitin xa Luk tetis vanuvei ak teha mi moletin ak, e tekila xa moletin sav xil mun xa latave Siu ti livuli.
?Luk tetis vanuvei ak veneh?
Luk ien tehei tengan vapisen ni xa Iesu tehe Mesaea xa Hi tehit xati tengan isa ni - Luk tetis kuh holesok xil xa ipisen ni xa Iesu tehe Mesaea xa Hi tehit xati tengan isa ni imei. Luk 2:11; 4:41; 9:20; 23:2; 24:26 Xi tepisen ni mun xa Iesu tesak ni hitxatien xil vus usil Mesaea xa Hi tesa ni mi mol‑Isrel xil texo provet xil mei tehe reitin. Luk 1:70; 3:4; 4:17; 10:24; 13:34; 16:31; 18:31 Meulien na Iesu temal tevi e tesa xoteh meulien nan tengan vaha vamat vahinat moletin xil te ut etan vaxoni ngan xa provet xil tetiamu latehit lelen ni. Luk 24:25
Luk ien tehei tengan vasep usil holesok xil vus xa testal e meulien na Iesu - E tumulen xil usil meulien na Iesu xa Luk tetisi, tehit usil holesok xil xa testal e melele xa Iesu tepot, e rut holesok xil xa testal mini melele xa tehe horamue tamu. Luk 1:1–2:52 Luk telang ni vatite te tumulen xil usil Iesu texo moletin xil taxa lateti e melele vari xa testal, e tesak pisi tengan valing tumulen xil teni vahusil xat melele xil xa di latestal en. Pispisien e merekel xil holu xa Luk tetisi latari ti e vanuvei sav xil. Luk 10:1–18:14; 19:1-28
Luk ien tehei tengan vapisen ni xa Iesu di ien misae e hisit moletin xil xa mosav xil di lanem male ni xil - Luk tepisen ni xa eheien e esaeen na Iesu di e ngan xil xa lamesei, ngan xil xa latave Siu ti, Luk 2:32; 8:37; 10:13; 11:32; 17:16 hoeo xi, Luk 2:22; 4:18; 7:22; 11:41; 12:33; 14:13; 16:20; 18:22 atou xil, Luk 2:37; 7:13; 9:14; 18:3; 20:47; 21:3 del tutut horamue xil mun, Luk 9:42; 9:48; 18:16 Pispisien xil holu xa Luk tetisi tepisen ni xa Iesu di ien sae e moletin xil xa mosav xil di lanem male ni xil.
Luk ien tehei tengan vapisen ni xa Ninin Eo di pol e meulien na moletin xil - Luk di pisen ni xa Ninin Eo di pol holu e meulien na Iesu: e melele xa tepot, Luk 1:11; 1:35; 1:67; 2:9; 2:27; 2:38 e melele xa Sion tebaptaes ni, Luk 3:22; 4:1 e melele xa tepol ni polien nan, Luk 4:14; 4:18; 10:21 e, e melele xa temea rilomun ra maten. Luk 24:4,16,31,36,51 Xeihen na Ninin Eo e meulien na Iesu tepisen ni xa xi texo Hi reitin. E Luk tepisen ni xa Hi tesa Ninin Eo nen tak mi moletin nan xil tengan vasa xeihen mi xil e vapisen suse xa momal na Hi tengan lihusili. Luk 24:49
Vatit nenemien tei te vanuvei ak de Luk 19:10,
Nat Moletin bemei e ut etan tengan valang ni hisit moletin xil xa lamak xa latekesae, tengan mei vateh meulien e xil.
?Naha iaxa de vanuvei ak?
1. Iesu tepot, e temeul tetuxoh melele xa tehur kokot ni polien nan xil. (1:1–4:13)
2. Sepinien e polien xil na Iesu. (4:14–21:38)
a. Iesu tepol tekapis e rute xil vus e provins te hal Kaleli. (4:14–9:50)
b. Iesu tepol tekapis e rute xil vus e provins te hal Sudea, e provins te hal Perea. (9:51–19:27)
c. Iesu tepol e taon te hal Serusalem. (19:28–21:37)
3. Iesu temat e temea rilomun ra maten. (22:1–24:53)
1
Sepkilaen na Luk usil vanuvei ak
1-2 Bos makoe bat minuk Teopolis,* Koute te hisen ‘Teopolis’ be ‘moletin xa di ba ve kilakilen tengan vakil Hi.’ eilep navan.
Melele xa Iesu di tamu temeul e ut etan, moletin xil holu latepus holesok xil xa xi tepol ni e latehusili. Rut moletin xil mei latehe eloheoh nan xil e latesep usil holesok xil xa latepus Iesu tepol ni. Sion 15:27 E moletin xil holu xa latelonge latetis xat kuhi. E inou, Luk, natehusil kuh holesok xil vus ak, e rin te polien nan e ut etan teha tetuxoh melele xa tetilomun tehe ut nesao. Misak ni, nanemi nabit bos tengan inou mun nitis mesen holesok xil ihusil sexien xa testal en. Ve rin ak, xouk, Teopolis, eilep navan, Pol 1:1 ukila uke reitin e holesok xil xa mosav xil latepispisi minuk usili.
Masxaxa tei bit lelen suse xa Sion Baptis ipot en
E melele xa Herod xa mahulong tehe suv toto te hal Sudea, pris tei teta, hisen Sakaraea. Xi tehe tei e vanut pris na Abitsa. Pris xil ngasen langgo vatimol na Eron xa tehe tua na Mosis tetiamu. Pris Eron, havneli xil latehe hanutap tei e hat mun (24), e Abitsa tehe tei e xil e melele nen ak (1Kron 24:1-19). Atou nan, hisen Elsavet, e xi mun tehe vatimol tei na pris Eron tetiamu. 1Kron 24:10 Sakaraea xal atou nan lumal pe met Hi e lunggusil vuol ni rae nan xil. Sakaraea be momatu ngamu e horamue nalu tovuol vengan xa tovolih nan be lumalum.
Vatei, vanut pris xil xa Sakaraea mos e xil laba tengan lapol ni polien savsav nae xil e Nim Eo na Hi. Eks 30:7 Nggusil sexien matu na pris xil, xil lalihi his tengan vapisen ni xa visi e xil iaxa ihe Nim Eo e itin vokon e hor eo iha mi Hi. E melele xa lalihi, lalihi his Sakaraea. 10 E melele xa Sakaraea de nim, ngan xil xa lamei tengan lamot mi Hi ladi nga hale e di lasis. 11 Vatei takes, masxaxa tei na Hi Suv mei mistal mi Sakaraea e misoh de ri matu te hor eo xa xi di din vokon xil en. 12 E melele xa Sakaraea pus masxaxa ak, mitemanin e ulin mikan xa mikan.
13 E masxaxa biteni mini bit, “!Sakaraea, ulum nakan ti! Hi milong sisen nam ngamu. Atou nam, Elsavet, nave nousav ti iling natumali tei, e uling hisen ihe ‘Sion.’ 14 Poten nan isak ni xamil mulihesi xamil, e moletin sav xil mun lihesi xil ven. 15 Natumali ihe eilep tei pe met Iahova. Ihe eo e meulien tevi nan e namu ti vari uaen mu oei te xeih. Melele xa ita tamu e vang ninen, Ninin Eo mei ipolu en. Nam 6:3; Sats 13:4; 1Saml 1:11 16 E isak ni mol‑Isrel xil holu lihiles ra tesaen nae xil e ha lihusil Iahova, Hi nae. 17 Xeihen na Ninin Eo ita en ixoni ngan xa tete provet Ilaetsa tetiamu. Xi iha itiamu ni Hi Suv tengan ileh viton tata xil itel horamue nae xil liti e tomat, e isak ni ngan xil xa latalong xat Hi ti lihiles ra tesaen nae xil e lihusil metisouen na ngan xil xa lamal pe meten. Xi isak ni moletin na Hi xil livue xat xil ve meien na Suv nae.” Mat 17:11-13; Mal 4:5-6; 3:1
18 Ma Sakaraea biteni mi masxaxa ak bit, “Inou nabe momatu ngamu e atou navan be tovolih pupu. ?Ma, inou nikila nihur horamue itep? ?Upol ni naha tengan nikila nike reitin e sepinien nam?” Sen 18:11
19 E masxaxa bit rilomun ni mini bit, “Inou Kavriel, vatixar na masxaxa xil, xa di nasoh pe met Hi vehakut. Xi vari tesil nou tengan mei nihit mesen longeongen hos ak minuk. Dan 8:16; 9:21; Hib 1:14 20 E vengan xa otake reitin ti e neta xa natehiteni, xouk uhe vut. Osakras osepin ha ituxoh melengien xa holesok xil ak mei istal en.” Luk 1:45
21 E melele xa Sakaraea da tamu e Nim Eo, vanut moletin xil xa di ladatili lanemi labit, “?Veneh ma ba da be nousav?” 22 E melele xa Sakaraea mistal, misakras vasepin. Dit misak tengan vasepin vaxo hen vengan xa be vut. Misak ni, lapus kila xa Hi tepisen neta tei mini.
23 Di, Sakaraea pol ni polien sav xil e Nim Eo ba duxoh melele xa polien na vanut pris nan xil bus. Pol bus e dilomun be tim. 24 E melele xa Sakaraea ba pus atou nan, Elsavet mei di ni tuvava. E Elsavet dat tim ba duxoh melele xa aveti nan be lim (5). 25 E melele xa dat tim, biteni mi xi tasen bit, “Iahova ien misae e nou xa nabe lumalum. Xi duxol xat nou e maen ni nou nadi ni tuvava. Reitin, xi teleh rat unounen navan pe met moletin xil.” Sen 30:23
Masxaxa tei bit lelen suse xa Iesu ipot en
26 Melele xa aveti na Elsavet be tei e he sav (6), Hi misil masxaxa Kavriel be taon te hal Nasaret xa de provins te hal Kaleli. 27  Kavriel nggur sepinien tei tengan ha ihit mesen ni mi ate maxoe tei, hisen Meri. Meri, latesikoe xole tuei tengan vateli vatel moletin tei, hisen Siosep, xa nggo vatimol na suv toto Deved tetiamu. Luk 2:5; Mat 1:16,18 28 Melele xa masxaxa ak mei mistal mi Meri, biteni mini bit, “!Tomat iti minuk! Iahova memaal ve xouk e di minuk.”
29 E melele xa Meri milonge mak, minexo pupu e di minem ves koute te sepinien ak. 30 Di, masxaxa biteni mi Meri bit, “Meri, ulum nakan ti. Hi besi xi pupu ve xouk. 31 Xouk uti ni tuvava tei e ulingi ihe horamue. Ti, uling hisen ihe ‘Iesu’ xa koute teni be ‘Hi di miteh meulien e moletin xil.’ Sen 16:11; Sats 13:3; Aes 7:14; Mat 1:21-23 32 Xi ihe eilep tei xa likesi ni ‘Nat Hi xa de ut nesao.’ E Hi Suv ipol ni mei ihe suv toto ixoni avu nan tetiamu, suv toto Deved. Aes 9:7; 2Saml 7:12,13,16 33 Xi ilaxat kuh mol‑Isrel xil vehakut, xa latexo ra na avu Siekob tetiamu. E lelaxatien nan, hoxalite teni ihe tovuol.” Maek 4:7; Dan 7:14
34 Meri bit rilomun ni mi masxaxa bit, “?Inou niti ni tuvava itep, vengan xa natakil ti mu tiramue?”
35 Ma masxaxa biteni mi Meri bit, “Ninin Eo imei visal xouk, e xeihen na Hi isak ni xouk uti ni tuvava. Ve rin ak, horamue xa ulingi ihe eo, e likesi ni ‘Nat Hi.’ Mat 1:20 36 ?Okil tumahin Elsavet? Xi mun iling natneli, tave ti neta xa xi be tovolih ngamu. !Reitin mak! Elsavet xa moletin xil labit be lumalum, taxeak, aveti nan be tei e he sav (6). 37 Mak, ma neta tovuol xa Hi misakras vapol ni.” Sen 18:14
38 Melele xa Meri milonge mak, biteni mi masxaxa bit, “Bos tang. Meulien navan de he Hi, e xi ikila ipol ni naha xa ien bei. Ipol ni minou ixoni ngan taxa xouk di obiteni.” Di, masxaxa be relingi ba.
Meri ba misao ni Elsavet
39 Dutou ni melele nen ak, Meri mea e mitemanon be metimal xa Elsavet da en xa de vathu xil te provins te hal Sudea. 40 Melele xa duxoh metimal ak, be vangit nim ma Sakaraea xalu e mikes Elsavet. 41 E melele xa Elsavet milong rae Meri, tuvava nan nggelial e vangen. Di, Ninin Eo mei mise xat Elsavet Sen 25:22; Luk 1:15 42 xa mikei be nesao bit, “!Tuxolxatien na Hi di minuk mili atou sav xil, e tuxolxatien nan di mi tuvava xa de vangom! Sats 5:24; Dut 28:4 43 Inou natapin ti tengan nine Suv navan mei vasao ni nou. 44 Nalong kil holesok xil ak vengan melele xa natelong xouk otekes nou, tuvava xa de nou besi xi e nggelial. 45 Tuxolxatien na Hi di minuk vengan xa oteneket xa sepinien nan xa holesok xil ak mei istal minuk ixoni ngan xa tehiteni minuk.” Luk 1:20
46 E Meri biteni bit, 1Saml 2:1-10
“E nenemien navan, di napet rat his Iahova.
47 Namaal pupu ve Hi navan xa di miteh meulien e nou.
48 Xi ien tabong ni nou ti, neta sav xa nabe atou votei te polien nan tang. 1Saml 1:11
Xosali iha, moletin xil vus ti lihithiteni xa Hi tetuxol xat nou.
49 Hi te xeihen tepol ni holesok xil xa tellep minou, Sam 111:9
e hisen be eo.
50 Xi ien isae e ngan xil xa di lamerere ni, Sam 103:13,17
ngan xil xa ladi taxeak, e ngan xil xa ti limei itutou.
51 Nggo xeihen nan, Hi tepol ni holesok xil xa latellep, Sam 89:10; 2Saml 22:28
e di nggol rerat valkoai xil xa nenemien nae be nesao.
52 Xi mileh rerat suv toto xil ra von xeihen nae, Siob 12:19; 5:11
e di pet rat moletin votei xil sung.
53 Melele xa moletin xil xa di mae nggat xil lamei visal Hi, di misa anien hos xil mi xil. 1Saml 2:5; Sam 107:9
E melele xa ngan xil xa holesok nae holu lamei visali, misil rerat xil laba hon tang.
54 Xi bemei misa tutouen mi mol‑Isrel xil xa langgo vatit vatimol na avu Siekob tetiamu, xa tehe moletin te polien nan. Sam 98:3; Aes 41:8
Xi di dutou ni xil vengan xa di minem xat hitxatien nae tengan ipisen esaeen mi xil.
55 Xi di pol nggusil hitxatien xil xa tepol ni mi avu nar xil, mi Ebraham e mi vatimol nan xil xa labe mol‑Isrel xil. Maek 7:20; Sen 17:7; 22:17
Hitxatien nan ak misakras vavus.”
56 E Meri de visal Elsavet aveti tol (3). Di, dilomun be tim san.
Poten na Sion
57 Melengien bemei pipin tengan Elsavet valing horamue nan, ma milingi be malohos. 58 Melele xa vatimol nan xil e moletin sav xil xa ladi sangas visali lalonge xa Iahova pol ni bos pupu mini e rin xa temaen ni tehur natneli, xil labesi xil pupu. 59 E melele xa melengien na tuvava ak be tol e he sav (8), nggusil sexien na Siu xil, langguri be vexahu. Ngan xil xa lamei tengan lapusi iexil bei tengan laling his tamen vata en xa be ‘Sakaraea.’ Luk 1:13; 2:21; Sen 17:12; Lev 12:3 60 E Elsavet bit, “!E‑e! Hisen ihe ‘Sion.’ ”
61 E labit rilomun ni mini labit, “!Moletin tovuol tamu e vatimol nalu xa tehur his ak! !Sexien ak tamal ti!” 62 Misak ni, ba lasis pis tame tuvava ak nggo hexil tengan vahiteni xa ien bei tengan laling hisen vahe visi.
63 Ma Sakaraea misis xil tengan lasa neta te tisen mini. E midisi bit, “Hisen be Sion.” Melele xa labuli, lamesep pupu ven. 64 E melele nen tak, Sakaraea mikila vasepin rilomun, e pet rat his Hi del sepinien nan xil.
65 Melele xa vatimol nalu e ngan xil xa ladi sangas visal xalu lapus merekel xa mistal, latemanin ni. Misak ni, longeongen usil holesok xil xa testal mi Sakaraea, Elsavet e tuvava nalu mikapis e metimal xil xa ladi e hu xil e provins te hal Sudea. 66 Ngan xil xa lalong usili lakila xa xeihen na Hi di e meulien na tuvava ak e lanemi labit, “?Melele xa imeul ihe eilep, mei ihur polien eah vari?”
67 E melele nen ak, Ninin Eo bemei mise xat Sakaraea ma xi bit lelen ni usil naha xa imei bit,
68 “Rimes Iahova, Hi na moletin xil te hal Isrel, Sam 41:13; 72:18; 106:48; 111:9; Luk 7:16
vengan xa xi mei misao ni moletin nan xil e di miteh meulien e xil.
69 Hi di misa moletin teteh meulien mi xir. Sam 18:2
Xi nggur xeihen e nggo vatimol na suv toto Deved xa tehe moletin te polien na Hi.
70 Hi tehit xati texo provet eo xil tetiamu
71 xa moletin ak mei iteh meulien e xir ra he elu nar xil, Sam 106:10
e ra xeihen na ngan xil xa di laketeh misa mi xir.
72 Xi tehit xati mun xa ipisen esaeen nan mi avu nar xil tetiamu, Sam 105:8-9; 106:45-46; Sen 17:7; Lev 26:42
e inem xat hitxatien te xeih nan
73 xa tepol ni tetel avu nar Ebraham tetel sepinien tei xa texeih. Sen 22:16-17
74 Hi tehit xati xa ileh rerat xir ra he elu nar xil Taet 2:12
tengan rakila rimot mini e rihusil xati ixo sexien xa ulixir nakan ti mun.
75 Reitin, rakila rimot mini e melengien xil vus e meulien nae
itel meulien tei xa ihe eo e imal pe meten.”
76 Di, Sakaraea biteni mi tuvava nan bit, Aes 40:3; Mal 3:1; Mat 3:3
“E xouk, natuxoli, likesuk lihit obe provet tei na Hi te ut nesao.
E xouk utiamu ni Suv tengan ha usak mesen suse nan.
77 Upisen ni mi moletin nan xil xa Hi iteh meulien e xil
e naketeh ti mun nasa mi xil ve tesaen nae xil.
78 Hi polu ni eheien e esaeen. Aes 9:2; 58:8; 60:1-2; Mal 4:2; Mat 4:16
Isa ‘moletin te teh meulien en’ mei istal mi xir,
ixoni ngan xa eai di mistal e di misa miehen mi xir.
79 Reitin, sepinien nan ixoni miehen xa ileluv xol ngan xil xa ladi e maluxoluken e ulikanen vengan xa ladi pe xeihen te maten.
Ileluv mun tengan ipisen suse te tomat mi xir tengan rihusili.” Melele xa misepin bus, Sakaraea xatel ladilomun labe tim.
80 Huram xil mei mitavi, e tuvava ak meul mei be horam maxoe tei. E xeihen na Ninin Eo polu en. E melele xa mei be tiramue, ba da tasen e uruvuol ba duxoh melele xa mistal mi mol‑Isrel xil e pol kokot ni polien nan. Luk 2:40; Mat 3:1

^ Kol 4:14; 2Tim 4:11; Plp 1:24

^ Kol 4:14

^ Luk 1:1; Pol 1:1

^ Luk 2:11; 4:41; 9:20; 23:2; 24:26

^ Luk 1:70; 3:4; 4:17; 10:24; 13:34; 16:31; 18:31

^ Luk 24:25

^ Luk 1:12:52

^ Luk 10:118:14; 19:1-28

^ Luk 2:32; 8:37; 10:13; 11:32; 17:16

^ Luk 2:22; 4:18; 7:22; 11:41; 12:33; 14:13; 16:20; 18:22

^ Luk 2:37; 7:13; 9:14; 18:3; 20:47; 21:3

^ Luk 9:42; 9:48; 18:16

^ Luk 1:11; 1:35; 1:67; 2:9; 2:27; 2:38

^ Luk 3:22; 4:1

^ Luk 4:14; 4:18; 10:21

^ Luk 24:4,16,31,36,51

^ Luk 24:49

*1:1-2: Koute te hisen ‘Teopolis’ be ‘moletin xa di ba ve kilakilen tengan vakil Hi.’

1:1-2: Sion 15:27

1:3: Pol 1:1

1:5: Pris xil ngasen langgo vatimol na Eron xa tehe tua na Mosis tetiamu. Pris Eron, havneli xil latehe hanutap tei e hat mun (24), e Abitsa tehe tei e xil e melele nen ak (1Kron 24:1-19).

1:5: 1Kron 24:10

1:8: Eks 30:7

1:15: Nam 6:3; Sats 13:4; 1Saml 1:11

1:17: Mat 17:11-13; Mal 4:5-6; 3:1

1:18: Sen 18:11

1:19: Dan 8:16; 9:21; Hib 1:14

1:20: Luk 1:45

1:25: Sen 30:23

1:27: Luk 2:5; Mat 1:16,18

1:31: Sen 16:11; Sats 13:3; Aes 7:14; Mat 1:21-23

1:32: Aes 9:7; 2Saml 7:12,13,16

1:33: Maek 4:7; Dan 7:14

1:35: Mat 1:20

1:37: Sen 18:14

1:41: Sen 25:22; Luk 1:15

1:42: Sats 5:24; Dut 28:4

1:45: Luk 1:20

1:46: 1Saml 2:1-10

1:48: 1Saml 1:11

1:49: Sam 111:9

1:50: Sam 103:13,17

1:51: Sam 89:10; 2Saml 22:28

1:52: Siob 12:19; 5:11

1:53: 1Saml 2:5; Sam 107:9

1:54: Sam 98:3; Aes 41:8

1:55: Maek 7:20; Sen 17:7; 22:17

1:59: Luk 1:13; 2:21; Sen 17:12; Lev 12:3

1:68: Sam 41:13; 72:18; 106:48; 111:9; Luk 7:16

1:69: Sam 18:2

1:71: Sam 106:10

1:72: Sam 105:8-9; 106:45-46; Sen 17:7; Lev 26:42

1:73: Sen 22:16-17

1:74: Taet 2:12

1:76: Aes 40:3; Mal 3:1; Mat 3:3

1:78: Aes 9:2; 58:8; 60:1-2; Mal 4:2; Mat 4:16

1:80: Luk 2:40; Mat 3:1