Jon
Nanusiən Təuvɨr Rəha Iesu Krɨsto Iətəm Jon Təmətei
Nəghatiən əkuəkɨr rəha nauəuə u Jon
?Pəh təmətei nauəuə u? Aposɨl Jon təmətei nauəuə u. In pia Jemɨs, kəni ilau nətɨ Səpəti mil. In kəti nətəmimi tueləf rəha Iesu, kəni Iesu tolkeikei pɨk in. E nauəuə u, Jon təsəniən nərgɨn mɨne. Mətəu təməni əmə nati tol lanu məmə “iətəmimi kəti mɨn rəha Iesu,” (Jon 18) uə “suah u iətəmi Iesu tolkeikei pɨk,” (Jon 13:23; 20:2; 21:7,20) uə “Iətəmi təmiəu-iəu muva iuəkɨr o Iesu e nian kəməutauən e lafet rəha Pasova” (Jon 21:20). In təmətei nauəuə mɨn u: Nanusiən Təuvɨr Iətəm Jon Təmətei, 1Jon, 2Jon, 3Jon, mɨne Nəhan-əhaniən.
?Təmətei tatuvən kəm pəh? Təmətei nauəuə u tatuvən kəm nətəmimi məmə okotəni nɨpəhriəniən e Iesu. In tolkeikei məmə otasiru e lah mol nəhatətəiən rəhalah tuva məskasɨk, mətəu-inu rəhalah nəhatətəiən təsəskasɨk əhanəhiən.
?Natɨgiən təhro lanu nian təmətei? Jon in iətəmi asoli kəti rəha niməfaki, kəni nətəmimi rəfin rəha niməfaki kautɨsiai in. In tolkeikei məmə nətəmimi rəfin okotəhrun vivi rəhan nəgətuniən, kəni nian nəgətuniən eiuə tətan, mətəu nətəmimi kotəhrun nahtɨpəsɨgiən e nəghatiən eiuə mɨn e nəghatiən rəha Jon e nauəuə u.
?Təmətei nauəuə u o nak? Jon təmətei nauəuə u mətəni pətɨgəm vivi məmə Iesu in nətɨ Uhgɨn, kəni nətəmimi rəfin nətəm okotəhatətə lan, okotos nəmiəgəhiən itulɨn. Kəni Jon tolkeikei məmə otəni pətɨgəm təhruahru məmə Iesu in nətɨ Uhgɨn, kəni Iesu in Uhgɨn pəhriən. Kəni Jon tolkeikei məmə otəni pətɨgəm nanusiən mɨn nəuvein rəha Iesu iətəm nauəuə mɨn rəha Matiu, mɨne Mak, mɨne Luk kəmsləniən. Kəni tolkeikei məmə otəgəu əhruahru nətəlɨgiən mɨn nəuvein iətəm nətəmimi kəutəni e Iesu.
1
Nəghatiən Rəha Uhgɨn Təmuva Iətəmimi, in Iesu
1 Aupən agɨn, e nətuəuiniən nian, Nəghatiən* Nian Aposɨl Jon təmətei “Nəghatiən” e japtə 1, tətəghati e Iesu Krɨsto, kəni “Nəghatiən” in təhmen e nərgɨn kəti rəhan. tɨnatɨg rəkɨs.† Jen 1:1; 1Jon 1:1; Jon 17:5; Nəh 19:13 Nəghatiən u təmətatɨg ilau Tatə Uhgɨn, kəni Nəghatiən u, in mɨn, in Uhgɨn. 2 E nəukətɨ nian, in təmətatɨg rəkɨs ilau Uhgɨn, 3 kəni Uhgɨn təmol natimnati rəfin e Nəghatiən u, kəni natimnati rəfin iətəm Uhgɨn təmol, nati kəti tɨkə mɨne məmə Nəghatiən u təsoliən.‡ Laen e “Nəghatiən” mil u kətuəni əmə nati kətiəh əmə. Mətəu-inu in noliən rəha Jon o nəniən nati kətiəh e suaru pɨsɨn pɨsɨn mɨn.§ Kol 1:16; 1Kor 8:6; Hip 1:2 4 Inu, in Nəukətɨ Nəmiəgəhiən,* Jon 5:26; 11:25; 14:6; Jen 1 kəni Nəmiəgəhiən u, in Nəhagəhagiən rəha nətəmimi rəfin.† Jon japtə 1 tatol məmə kitah kotətəlɨg e Jenesis japtə 1, nian Uhgɨn təmol nəhue nɨftəni mɨne natimnati rəfin agɨn. Japtə mil u kuəghati e nəghatiən, mɨne nəhagəhagiən, mɨne nəmiəgəhiən. Kəni Jon japtə 1 tətauɨn e Iesu Krɨsto məmə in Nəghatiən rəha Uhgɨn, mɨne Nəhagəhagiən, mɨne Nəmiəgəhiən. 5 Nəhagəhagiən əha, tətasiəgəpɨn napinəpuiən, kəni napinəpuiən ko təsapirəkɨsiən.‡ Jon 9:5; 12:46
6 Iətəmimi kəti iətəm Uhgɨn təmahli=pa təmuva, nərgɨn u Jon Bəptais.§ Aposɨl Jon in təmətei nauəuə u. In tətəghati e suah pɨsɨn kəti e fes mɨn u, nərgɨn u Jon Bəptais. 7 Təmuva mətəhtul pətɨgəm məmə otanus pətɨgəm Nəhagəhagiən əha kəm nətəmimi, pəh ilah rəfin kotəni nɨpəhriəniən lan. 8 Səniəmə Jon Bəptais in Nəhagəhagiən əha, mətəu in təmuva əmə məmə otəhtul pətɨgəm məni pətɨgəm Nəhagəhagiən əha kəm nətəmimi rəfin.* Nətəmimi tepət kəməutəhtahnin Məsaiə iətəm Uhgɨn təməni məmə otahli=pa, kəni ilah tepət, nɨkilah təhti məmə Jon Bəptais u in Məsaiə. Jon 1:19-28 9 Nəghatiən əha təmətuva e nəhue nɨftəni, kəni in Nəhagəhagiən pəhriən, iətəm in tətasiəgəpɨn nətəmimi rəfin.† 1Jon 2:8; Jen 1:1-5 tətəghati e nəhagəhagiən rəha nian Uhgɨn təmol nəhue nɨftəni, kəni Jon tətəghati e nəhagəhagiən rəha Narmənɨgiən Rəha Uhgɨn iətəm tətasiə e nɨki nətəmimi.
10 Nati əpnapɨn məmə Uhgɨn təmol nɨftəni u e Nəghatiən əha, kəni Nəghatiən u təmətatɨg e nəhue nɨftəni u, mətəu nətəmimi rəha nəhue nɨftəni u kəsotəniən nɨpəhriəniən məmə in pəh. 11 Təmuva iman ikɨn, mətəu nətəmiman mɨn kəutəuhlin=pən nəmtahlah kəm in, məsotolkeikeiən. 12 Mətəu nətəmimi nəuvein kəmotos in, kəni ilah rəfin nətəm kəmotos in, nɨkilah tagiən ohni, kəni motəhatətə e nərgɨn, kəni in təməfən nepətiən kəm lah məmə kotəhrun nuvaiən nenətɨ Uhgɨn mɨn.‡ Kəl 3:16 13 Nenətɨ Uhgɨn mɨn əha, ilah kəsotairiən e noliən u iəpəou mɨn kəutair lan, kəni məsəniən mɨn məmə e nətəlɨgiən rəha iətəmimi, təhmen e tatə kəti iətəm tolkeikei in otos iəpəou. Mətəu ilah kəutair vi mɨn e Uhgɨn, e rəhan əmə nəsanəniən.§ Jon 3:5; 1Pitə 1:23
14 Nəghatiən əha, in təmuva iətəmimi, mətatɨg kitah min u nətəmimi rəha nəhue nɨftəni. Kəni itɨmah iəmoteruh rəhan nepətiən, kəni nəsanəniən asoli mɨne nəhagəhagiən rəhan e nəhmtɨtɨmah.* Jon tətəghati e aposɨl mɨn nətəm kəmoteruh rəhan nepətiən, mɨne nəsanəniən, mɨne nəhagəhagiən e nəhmtɨlah. Inu, in nəsanəniən asoli mɨne nəhagəhagiən rəha Nəuan Kətiəh Əmə, iətəm in təmsɨpən e Tatə Uhgɨn. In təriauəh e nəuvɨriən iətəm tətətuati lan kəm tah, kəni məriauəh mɨn e nɨpəhriəniən.† Fɨl 2:7; 1Tim 3:16
15 Jon təmatəhtul pətɨgəm mətəni əfəməh məmə, “Iətəmi u inu iətəm iəu iəmətəni məmə, ‘Iətəmi kəti tətuərisɨg lak, mətəu in ilɨs tapirəkɨs iəu, mətəu-inu, nian iəməsair əhanəhiən, in təmətatɨg itulɨn rəkɨs.’ ”‡ Jon 1:1
16 Kəni in təməriauəh e nəuvɨriən iətəm in tətətuati lan kəm tah, kəni e nəuvɨriən əha rəhan, nian rəfin in tətəfa, mətəfa, mətəfa, kəm tah rəfin. 17 Tol lanəha mətəu-inu Lou iətəm Uhgɨn təməfa aupən, Mosɨs in suaru ohni, mətəu Iesu Krɨsto in suaru rəha nətuatiən e nəuvɨriən əha mɨne nɨpəhriəniən rəha Uhgɨn kəm tah.§ Rom 5:21
18 Iətəmi kəti təseruhiən Uhgɨn nian kəti mɨne.* Eks 33:20 Mətəu Nəuan Kətiəh Əmə, in Uhgɨn, iətəm in iuəkɨr o nɨki Tatə Uhgɨn, in təmol əpu Uhgɨn kəm tah kəni kotəhrun.† 2Kor 4:6; Kol 1:19; 2:9; Nəh 22:4
Jon təməni məmə səniəmə in Krɨsto iətəm Uhgɨn təməni məmə otahlipa
(Mat 3:11-12; Mak 1:7-8; Luk 3:15-17)
19 Kəni nətəmimi asoli mɨn rəha nətəm Isrel nətəm kautatɨg Jerusɨləm, kəmotahli=pən pris mɨn nəuvein mɨne Lifait mɨn u, nətəm kəutasiru e pris mɨn e Nimə Rəha Uhgɨn, məmə okəhuva moteh Jon motətapuəh ohni, məmə, “?Ik iətəmi pəh ko?” Kəutətapuəh mətəu-inu nətəmimi tepət kəmautəni məmə Jon in Krɨsto iətəm Uhgɨn təməni məmə otahli=pa. Kəni əmeiko, Jon təməhtul pətɨgəm məni pətɨgəm in.
20 Nian ilah kəmotətapuəh ohni, in təməsəhluaigiən, mətəu təməni=pən əhruahru əmə in kəm lah məmə, “Səniəmə iəu Krɨsto iətəm Uhgɨn təməni məmə otahli=pa.”
21 Kəni ilah kəmotəni məmə, “?Nəmə səniəmə ik Krɨsto, kəni ik pəh? ?Ik Elaijə?”‡ Mal 3:1; 4:5-6; Mat 11:14; 17:10-13
Mətəu Jon təni məmə, “Kəpə, səniəmə iəu Elaijə.”
Kəni ilah kəmotətapuəh mɨn ohni məmə, “?Nəmə səniəmə ik Elaijə, kəni ik pəh? ?Ik iəni rəha Uhgɨn iətəmi kəmətəni aupən məmə otəpanuva?”§ Dut 18:15
Mətəu Jon təni məmə, “Kəpə.”
22 Kəni ilah kəmotəni məmə, “?Kəni ik pəh? Ik onəkeikei məni pətɨgəm ik kəm tɨmah, pəh itɨmah iəkəhuvən motəni=pən kəm nətəmimi kəmotahli=pa itɨmah iəkəhuva.”
23 Kəni təni=pən kəm lah məmə, “Iəu u iətəm iəni rəha Uhgɨn Aiseə təməni rəkɨs aupən məmə, ‘Iəu u nəuia iətəmi kəti tətauɨn əfəməh əpəha ikɨn təpiə-məpiə ikɨn, mətəni məmə, otol suaru təhruahru rəha Iərmənɨg.’ ”* Aes 40:3
24 Nətəmimi nətəm kəmahli=pa ilah, Farəsi mɨn nəuvein əha ikɨn, 25 kəni ilah kəmotətapuəh o Jon məmə, “?Nəmə səniəmə ik Krɨsto iətəm Uhgɨn təməni məmə otahli=pa, kəni səniəmə ik Elaijə, kəni səniəmə ik iəni iətəm kəmətəni pətɨgəm aupən, kəni təhro natol bəptais e nətəmimi?”
26 Kəni tuhalpɨn mətəni məmə, “Iəu iatol bəptais e nətəmimi e nəhu, mətəu iətəmi kəti u ikɨn e nəlugɨn e təmah, iətəm itəmah nəkotəruru in. 27 Iətəmi u tətuərisɨg lak, mətəu in ilɨs, in tepət mapirəkɨs iəu, kəni iəu ləhtəni lan, kəni iəsəhmen agɨniən məmə iəkol uək əkəku agɨn kəti rəhan.”† Nəghatiən pəhriən iətəm Jon təməni, tol lanu, “Iəu iəsəhmen agɨniən məmə iəkos rəkɨs put rəhan.” Nətəmimi aupən kotəni məmə uək rəha nos rəkɨsiən put rəha iərmənɨg, in uək rəha slef iətəm in ləhtəni agɨn. 28 Natimnati mɨn u, kəmol əpəha e lahuənu kəti, nərgɨn u Petəni, in tətatɨg əpəha e nɨtəni=pən e nəhu Jotən. Ikɨn əha Jon təmatol bəptais e nətəmimi ikɨn.
Iesu in təhmen e nətɨ sipsip rəha Uhgɨn.
29 Kəməni lauɨg lan, Jon təmeruh Iesu tətaliuək mətuva, kəni in təni məmə, “!Ei! !Oteruh-to! Suah u inu, in Nətɨ Sipsip rəha Uhgɨn o noliən sakrifais lan o noliən tərah mɨn rəha nətəmimi.‡ Aupən ikɨn, e nian rəha Oltestɨmɨn, nətəmimi kautohamu nətɨ sipsip mautol sakrifais lan məmə otafəl rəkɨs təfagə tərah rəhalah. Afin-to nəghatiən u “sakrifais” e tiksɨnəri. Jen 22:8; Aes 53:7; 1Pitə 1:19; Nəh 5:6 Kəni in otəpanos rəkɨs noliən tərah mɨn rəha nɨtənimtəni mɨn.§ Hiprus 9:22,26 30 Iətəmi u inu, iəu iəmətəni kəm təmah məmə, ‘Iətəmi kəti tətuərisɨg lak, mətəu in ilɨs tapirəkɨs iəu, mətəu-inu, nian iəməsair əhanəhiən, in təmətatɨg itulɨn rəkɨs.’ 31 Nian iəu iəmətəghati lan, kəni iəu mɨn iəməruru məmə in iətəmi pəh; mətəu iəmuva matol bəptais e nətəmimi e nəhu məmə iəkol əpu suah u kəm nətəmimi mɨn rəha Isrel.”
32-33 Jon təmətəhtul pətɨgəm mətəni məmə, “Uhgɨn təmahli=pa iəu məmə iəkol bəptais e nətəmimi e nəhu, kəni nian iəmətəghati lan, iəu mɨn iəməruru məmə suah u inu. Mətəu Uhgɨn təməni=pa kəm iəu məmə, ‘Onəkeruh Narmɨn Rəhak oteiuaiu matɨg e iətəmimi kəti. Kəni suah u inu, in otol bəptais e nətəmimi e Narmɨn Rəha Uhgɨn.’ Kəni əmeiko, uərisɨg iəmeruh Narmɨn Rəha Uhgɨn təmsɨpəri e neai təhmen e mak, muva, meiuaiu məharəg-pəri lan. 34 Iəu əhruahru iəmeruh nati u, kəni iəməhtul pətɨgəm mətəni pətɨgəm məmə, ‘Suah u inu, in Nətɨ Uhgɨn pəhriən.’ ”
Iesu təmətuəuin mətauɨn e rəhan nətəmimi
35 Kəməni lauɨg lan, Jon tətəhtul əmə əha ləmen kətiəh əmə ilahal rəhan keiu iətəmimi mil. 36 Kəni nian nəhmtɨ Jon təməhtul e Iesu taliuək mətuva kəni təni məmə, “!Ei! !Oteruh-to! !Suah u inu, in Nətɨ Sipsip rəha Uhgɨn!”
37 Kəni nian rəhan iətəmimi mil kəmuətəu nəghatiən əha, kəmuəhtul mətiauərisɨg e Iesu. 38 Kəni Iesu teirair meruh suah mil u kətiatəu=pən in, kəni in təni məmə, “Ei! !Suah mil! ?Nətuəsal lak onak?”
Kəni ilau kuəmə, “Rapai. ?Ik nətatɨg iə?” (Nəghatiən u “Rapai,” nɨpətɨn u “Iəgətun.”)
39 Kəni Iesu təməni=pən məmə, “Pəh kɨhluvən nəkueruh-to.” Kəni ilau kəmiauərisɨg lan mɨhluvən kueruh ikɨn in tətatɨg ikɨn. Iuəkɨr mɨtɨgar tiuvɨg ləhnaiuv, ilau kəmətuan ilahal min mətəuarus tapinəpu.
40 Suah mil u kəti iətəm təmətəu Jon kəni muərisɨg e Iesu, nərgɨn u Antɨru, pian u Saimon Pitə. 41 Kəni rəueiu agɨn mɨn, in təmuvən meh pian Saimon, kəni məni=pən kəm in məmə, “!Ei! !Inotafu rəkɨs Məsaiə!” (Nəghatiən u, Məsaiə, nɨpətɨn u məmə, “Krɨsto,” iətəm Uhgɨn təməni məmə otahli=pa.) 42 Kəni təmit Saimon muva o Iesu.
Kəni nian nəhmtɨ Iesu təməhtul lan, kəni məni=pən kəm in məmə, “Ik u inu Saimon, nətɨ Jon, mətəu rəueiu okauɨn ərəg-rəg lam məmə ‘Kefəs.’ ” (In “Pitə” e nəghatiən Kris u nɨpətɨn məmə “kəpiel.”)* Nətəmimi rəha Kris kəutəni kəpiel məmə “pitə.” Kəni nəghatiən u pitə tɨnuva nərgɨn kəti rəhalah, kətauɨn e nətəmimi lan. Kəmətei nauəuə mɨn rəha Niutestɨmɨn e nəghatiən rəha Kris. Nətəmimi tepət kəməutəghati e nəghatiən rəha Kris, təhmen əmə e nətəmimi tepət e nəhue nɨftəni rəueiu kəutəghati e nəghatiən mil u rəha Inglan uə Franis. “Kefəs” in nəghatiən kəti rəha Aram u nɨpətɨn təni məmə kəpiel. Nətəm Isrel kəməutəghati e nəghatiən rəha Aram təhmen e nətəm Vanuatu kəutəghati e nəghatiən u Bislama.† Mat 16:18
Iesu təmauɨn e Fɨlɨp mɨne Nətaniəl
43 Kəməni lauɨg lan mɨn, Iesu nɨkin tɨnəhti məmə otuvən-to Kaləli.
Təməsal e Fɨlɨp kəni meruh. Kəni Iesu təməni=pən kəm in məmə, “Va-to, mɨtəu=pa iəu.” 44 Fɨlɨp u, in iətəm Petsaitə, ima Antɨru mɨne Pitə. 45 Kəni in təmuvən məsal meruh Nətaniəl, kəni təni=pən kəm in məmə, “Itɨmah inoteruh suah əpələ u, aupən Mosɨs təmətei rəkɨs rəhan nəghatiən mɨn iətəm tətəghati lan e nauəuə rəha Lou. Kəni iəni mɨn rəha Uhgɨn aupən ilah mɨn kəmotətei rəkɨs nəghatiən mɨn iətəm tətəghati lan. In iətəm Nasərɨt, in nətɨ Josɨp, kəni nərgɨn u Iesu.”
46 Mətəu Nətaniəl təni məmə, “!Nati nak! ?Nɨkim təhti məmə nati təuvɨr kəti otsɨpən e Nasərɨt? !Kəpə!”
Kəni Fɨlɨp təni məmə, “Intəh, təuvɨr əmə, pəh-to kian nəkeruh-to.”
47 Nian Iesu təmeruh Nətaniəl tətaliuək mətuva, kəni təni məmə, “!Suah u, in iətəm Isrel pəhriən! !Neiuəiən tɨkə lan!”‡ Jen 27:30-36; 31:26; 32:28 Nərgɨn u “Isrel,” in nərgɨn kəti mɨn rəha iətəmimi u Jekəp. Nərgɨn u Jekəp nɨpətɨn təni məmə “iətəmi təteiuə.” Mətəu Uhgɨn təmauɨn ərəgrəg e nərgɨn tuva “Isrel” məmə otəgətun nəmiəgəhiən vi rəhan.
48 Kəni əmeiko Nətaniəl təmauɨt mətapuəh o Iesu məmə, “?Nəməhra məhrun məmə iəu iətəmi tol lanu?”
Kəni Iesu təni=pən kəm in məmə, “Nian ik nəmətəharəg e nəukətɨ nɨgi fik, kəni Fɨlɨp təsauɨn əhanəhiən lam, mətəu iəu iəmafu rəkɨs ik.”§ Nɨgi mɨn u fik, ilah nɨgi kəhrun mɨn e nasumiən ikɨn Isrel. Nətəmimi kautun nəualah, kəni məutəharəg ahgəl nɨmalɨlah. Kəutəharəg ahgəl pɨk nɨgi fik iuəkɨr o nimə rəhalah kəni məutəfaki məmə nɨkilah otatəhti nəghatiən rəha Nauəuə Rəha Uhgɨn. Nati iətəm Iesu təməni e fes 47 mɨne 51 in tətəghati e Nətaniəl məmə nəmə təhro təmətəharəg ahgəl rəhan nɨgi fik, kəni nɨkin təmatəhti nəmiəgəhiən rəha Jekəp.
49 Kəni Nətaniəl təni məmə, “!Iəgətun! !Ik Nətɨ Uhgɨn! Ik Kig rəha nətəm Isrel!”
50 Iesu təməni=pən kəm in məmə, “?Ik nəməhatətə lak mətəu-inu iəu iəməni əmə məmə iəmeruh rəkɨs ik nian nəmətəharəg=pən əha e nəukətɨ nɨgi fik? Ik onəmaneruh nati asoli mɨn tapirəkɨs inu.” 51 Kəni məni mɨn məmə, “Nɨpəhriəniən agɨn u iətəni=pɨnə kəm təmah məmə, onəpanoteruh negəu e neai otəuag, kəni nagelo mɨn rəha Uhgɨn kəutəri mautəhuvən e neai, kəni məuteiuaiu məutəhuva e Nətɨ Iətəmimi u təhmen e suaru tatɨlpɨn nuvəniən e neai mɨne nəhue nɨftəni.”* Jen 28:12
*1:1 Nian Aposɨl Jon təmətei “Nəghatiən” e japtə 1, tətəghati e Iesu Krɨsto, kəni “Nəghatiən” in təhmen e nərgɨn kəti rəhan.
†1:1 Jen 1:1; 1Jon 1:1; Jon 17:5; Nəh 19:13
‡1:3 Laen e “Nəghatiən” mil u kətuəni əmə nati kətiəh əmə. Mətəu-inu in noliən rəha Jon o nəniən nati kətiəh e suaru pɨsɨn pɨsɨn mɨn.
§1:3 Kol 1:16; 1Kor 8:6; Hip 1:2
*1:4 Jon 5:26; 11:25; 14:6; Jen 1
†1:4 Jon japtə 1 tatol məmə kitah kotətəlɨg e Jenesis japtə 1, nian Uhgɨn təmol nəhue nɨftəni mɨne natimnati rəfin agɨn. Japtə mil u kuəghati e nəghatiən, mɨne nəhagəhagiən, mɨne nəmiəgəhiən. Kəni Jon japtə 1 tətauɨn e Iesu Krɨsto məmə in Nəghatiən rəha Uhgɨn, mɨne Nəhagəhagiən, mɨne Nəmiəgəhiən.
§1:6 Aposɨl Jon in təmətei nauəuə u. In tətəghati e suah pɨsɨn kəti e fes mɨn u, nərgɨn u Jon Bəptais.
*1:8 Nətəmimi tepət kəməutəhtahnin Məsaiə iətəm Uhgɨn təməni məmə otahli=pa, kəni ilah tepət, nɨkilah təhti məmə Jon Bəptais u in Məsaiə. Jon 1:19-28
†1:9 1Jon 2:8; Jen 1:1-5 tətəghati e nəhagəhagiən rəha nian Uhgɨn təmol nəhue nɨftəni, kəni Jon tətəghati e nəhagəhagiən rəha Narmənɨgiən Rəha Uhgɨn iətəm tətasiə e nɨki nətəmimi.
*1:14 Jon tətəghati e aposɨl mɨn nətəm kəmoteruh rəhan nepətiən, mɨne nəsanəniən, mɨne nəhagəhagiən e nəhmtɨlah.
*1:18 Eks 33:20
†1:18 2Kor 4:6; Kol 1:19; 2:9; Nəh 22:4
‡1:21 Mal 3:1; 4:5-6; Mat 11:14; 17:10-13
§1:21 Dut 18:15
*1:23 Aes 40:3
†1:27 Nəghatiən pəhriən iətəm Jon təməni, tol lanu, “Iəu iəsəhmen agɨniən məmə iəkos rəkɨs put rəhan.” Nətəmimi aupən kotəni məmə uək rəha nos rəkɨsiən put rəha iərmənɨg, in uək rəha slef iətəm in ləhtəni agɨn.
‡1:29 Aupən ikɨn, e nian rəha Oltestɨmɨn, nətəmimi kautohamu nətɨ sipsip mautol sakrifais lan məmə otafəl rəkɨs təfagə tərah rəhalah. Afin-to nəghatiən u “sakrifais” e tiksɨnəri. Jen 22:8; Aes 53:7; 1Pitə 1:19; Nəh 5:6
*1:42 Nətəmimi rəha Kris kəutəni kəpiel məmə “pitə.” Kəni nəghatiən u pitə tɨnuva nərgɨn kəti rəhalah, kətauɨn e nətəmimi lan. Kəmətei nauəuə mɨn rəha Niutestɨmɨn e nəghatiən rəha Kris. Nətəmimi tepət kəməutəghati e nəghatiən rəha Kris, təhmen əmə e nətəmimi tepət e nəhue nɨftəni rəueiu kəutəghati e nəghatiən mil u rəha Inglan uə Franis. “Kefəs” in nəghatiən kəti rəha Aram u nɨpətɨn təni məmə kəpiel. Nətəm Isrel kəməutəghati e nəghatiən rəha Aram təhmen e nətəm Vanuatu kəutəghati e nəghatiən u Bislama.
‡1:47 Jen 27:30-36; 31:26; 32:28 Nərgɨn u “Isrel,” in nərgɨn kəti mɨn rəha iətəmimi u Jekəp. Nərgɨn u Jekəp nɨpətɨn təni məmə “iətəmi təteiuə.” Mətəu Uhgɨn təmauɨn ərəgrəg e nərgɨn tuva “Isrel” məmə otəgətun nəmiəgəhiən vi rəhan.
§1:48 Nɨgi mɨn u fik, ilah nɨgi kəhrun mɨn e nasumiən ikɨn Isrel. Nətəmimi kautun nəualah, kəni məutəharəg ahgəl nɨmalɨlah. Kəutəharəg ahgəl pɨk nɨgi fik iuəkɨr o nimə rəhalah kəni məutəfaki məmə nɨkilah otatəhti nəghatiən rəha Nauəuə Rəha Uhgɨn. Nati iətəm Iesu təməni e fes 47 mɨne 51 in tətəghati e Nətaniəl məmə nəmə təhro təmətəharəg ahgəl rəhan nɨgi fik, kəni nɨkin təmatəhti nəmiəgəhiən rəha Jekəp.
*1:51 Jen 28:12